شهادت حضرت ام البنین سلام الله علیها پیشاپیش تسلیت باد.
فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ‌البَنین (درگذشت: ۶۴ق) از همسران امام علی(ع) و مادر حضرت عباس بود. او همچنین مادر عبدالله، جعفر و عثمان است که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. پس از واقعه کربلا، ام البنین به همراه نوه‌اش عبیدالله بن عباس بن علی و جمعی از مردم مدینه روزهای زیادی را در قبرستان بقیع برای امام حسین(ع) و فرزندانش سوگواری می‌کردند. مدفن ام البنین در قبرستان بقیع است.
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام البنین به اهل بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند. به گفته شهید ثانی و مقرم ام البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود؛ به همین دلیل اهل بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.
محتویات
[نهفتن]
نسب و درگذشت
ام‌البنین فرزند حِزام بن خالد یا حرام بن خالد از قبیله بنی کلاب[۱] و لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۲]
از تاریخ وفات ام‌البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. گفته شده او در ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق از دنیا رفته و در بقیع دفن شده است.[۳] برخی نیز وفات او را در ۱۸ جمادی‌الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۴] برخی مدعی شده‌اند که برای زنده بودن ام‌البنین پس از واقعه کربلا دلیل مستندی وجود ندارد.[۵]
ازدواج با حضرت علی(ع)
پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی عرب خبره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد. عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد و علی(ع) با او ازدواج کرد.[۶] درباره اینکه او بعد از حضرت فاطمه(س) همسر دوم یا سوم امام علی بوده است اختلاف وجود دارد.[۷] گفته شده، ام‌البنین پیش از ازدواج با حضرت علی(ع)، با شخص دیگری ازدواج نکرده بود.[۸]
بر اساس برخی نقل‌های تاریخی امام علی(ع) بعد از شهادت حضرت فاطمه(س) با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد.[۹] و برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که ام‌البنین اولین همسر امام بعد از حضرت فاطمه(س) بوده است.[۱۰] برخی معتقدند بر اساس اینکه اولین فرزند ام‌البنین در سال ۲۶ ق به دنیا آمده است ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین قبل از سال ۲۳ هجری بوده است، اما برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۱۱]
گفته شده پس از گذشت مدتی از ازدواجشان، ام‌البنین به امام علی(ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین(ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این رو امام علی(ع) او را ام‌البنین [مادر پسران] نامید.[۱۲]
ام‌البنین چهار پسر به نام‌های عباس، عبدالله، جعفر و عثمان به دنیا آورد. هر چهار فرزند او در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.[۱۳]
ام البنین بعد از واقعه کربلا
ام‌البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد و او از شهادت فرزندانش باخبر شد؛ از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید و وقتی که خبر شهادت امام حسین(ع) را هم شنید. گفت: «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۱۴]
جایگاه قبرها در بقیع
- سوگواری ام البنین برای فرزندان
ام البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۱۵]
ام البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند[۱۶] که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
| یا من رَاَی العباس کرّ | علی جماهیر النقد | |
| و وراه من ابناء حیدر | کل لیث ذی لبد | |
| انبئت اَنّ ابنی اصیب | براسه مقطوع ید | |
| ویلی علی شبلی اما | ل براسه ضرب العمد | |
| لو کان سیفک فی ید | یک لما دنا منه احد[۱۷] | |
«ای کسی که عباس را دیدی که بر دشمن حمله می‌کرد و فرزندان حضرت علی(ع) پشت سر او بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد»[۱۸]
جایگاه ام البنین نزد شیعیان
مزار ام البنین در قبرستان بقیع
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام البنین به اهل بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۱۹] به گفته شهید ثانی و مقرم ام البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۲۰] باقر شریف قرشی نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام البنین دیده نشده که نسبت به فرزندان هووی خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۲۱]
سید محمود حسینی شاهرودی (متوفی ۱۳۹۴ق) از مراجع تقلید شیعه گفته است من در مشکلات، برای ام البنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم.[۲۲] برخی گزارش کرده‌اند که ام البنین در میان زنان شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد، زنان ایرانی برای برآورده شدن حاجات خود و همچنین برای بالا بردن نیروی شکیبایی و تحمل مصائب به او متوسل شده و سفره‌های نذری به نام او برگزار می‌کنند.[۲۳] همچنین در برخی از مناطق شیعی سفره‌هایی با نام «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره ام البنین» مرسوم است.[۲۴]
تک‌نگاری
ستاره درخشان مدینه درباره ام البنین توسط علی ربانی خلخالی نوشته شده است. این کتاب در سال ۱۳۷۸ش توسط انتشارات مکتب الحسین در قم منتشر شده است.[۲۵] این اثر با عنوان «ام البنین النجم الساطع فی مدینه النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف به زبان عربی ترجمه شده و در انتشارات دارالکتب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.[۲۶]
پانویس
- پرش به بالا↑ المظفر، موسوعه بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰؛ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
- پرش به بالا↑ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶.
- پرش به بالا↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
- پرش به بالا↑ الزهیری الجعفری، أم البنین سیرتها وکراماتها، ۲۰۰۶م، ص۱۶۹-۱۷۰.
- پرش به بالا↑ الموسوی المقرم، مقتل الحسین(ع)، ۱۴۲۶ق، ص۳۵۵-۳۵۷.
- پرش به بالا↑ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷.
- پرش به بالا↑ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹، ص۸۳.
- پرش به بالا↑ نگاه کنید به: الاوردبادی، موسوعه العلامه الاوردبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۷-۴۹.
- پرش به بالا↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۲۲.
- پرش به بالا↑ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۵.
- پرش به بالا↑ محمودی، ماه بی‌غروب، ۱۳۷۹ش، ص۳۱؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹.
- پرش به بالا↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۶۹.
- پرش به بالا↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۲ -۸۴؛ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶؛ حسّون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶.
- پرش به بالا↑ حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۳؛ ر.ک. دخیل، العباس، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
- پرش به بالا↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۵.
- پرش به بالا↑ حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷.
- پرش به بالا↑ شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
- پرش به بالا↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
- پرش به بالا↑ دخیل، العباس(ع)، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
- پرش به بالا↑ ربانی خلخالی، ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ۱۳۷۸ش، ص۷؛ الموسوی المقرم، قمر بنی هاشم، ۱۳۶۹ق، ص۱۸.
- پرش به بالا↑ شریف القرشی، العباس بن علی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.
- پرش به بالا↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس(ع)، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
- پرش به بالا↑ بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶-۱۸۸.
- پرش به بالا↑ بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶-۱۸۸.
- پرش به بالا↑ ستاره درخشان مدینه، شبکه جامع کتاب گیسوم.
- پرش به بالا↑ امّ البنین علیهاالسلام النّجم الساطع فی مدینه النبی الأمین، کتابخانه مدرسه فقاهت.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن عنبه، احمد، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م.
- الاوردبادی، شیخ محمد علی الغروی، موسوعه العلامه الاوردبادی، تحقیق السید محمد آل المجدد الشیرازی، کربلا،دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.
- الزهیری، داود بن عبد الله بن أبی الکرام الجعفری، السیده أم البنین(ع) سیرتها – کراماتها، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط۱، ۲۰۰۶م.
- الموسوی المقرم، عبد الرزاق، مقتل الحسین(ع) أو حدیث کربلاء، بیروت، انتشارات مؤسسه الخرسان للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.
- الموسوی المقرم، عبدالرزاق، قمر بنی هاشم، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
- بلوکباشی، علی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، تهران، مزکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، تهران، ۱۴۱۱ق.
- دُخَیّل، علی محمد علی، العباس بن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، بیروت، مؤسسه اهل البیت، ۱۴۰۱ق.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.